فروش یونیکس تجاری دچار رکود شده است اما پشت این رکود دراماتیک چه عامل یا عواملی نقش دارند. آیا لینوکس با تبدیل شدن به جایگزینی پایدار، جد بزرگ خود را نابود کرده است؟

‌آغاز یونیکس

اولین نسخه‌ی یونیکس درست ۵۰ سال قبل در سال ۱۹۶۹ در آزمایشگاه بل (Bell Labs) شرکت توسعه و پژوهش تحت مالکیت AT&T  منتشر شد. در آن زمان طریقه‌ی نوشته‌شدن یونیکس به‌صورت Unics بود که مخفف UNIplexed Information and Computing Service است. البته دقیقا مشخص نیست چه زمانی cs به x تبدیل شد.

یونیکس روی یک کامپیوتر DEC PDP/7 به زبان اسمبلی DEC نوشته شد. در آن زمان، آزمایشگاه بل به حروف‌چینی درخواست‌های پتنت نیاز داشت. تیم توسعه‌ی یونیکس هم از این فرصت برای دسترسی به کامپیوتر قدرتمندتر و جدیدتر DEC PDP/11/20 استفاده کرد و به‌سرعت به توسعه‌ی یک برنامه‌ی حروف‌چینی برای ثبت درخواست‌های پتنت پرداخت. پس از این پروژه یونیکس به رشد خود در آزمایشگاه بل ادامه داد.

در سال ۱۹۷۳ نسخه‌ی ۴ یونیکس به زبان C بازنویسی و منتشر شد. در مقدمه‌ی دستورالعمل این سیستم‌عامل آمده است:

تعداد نصب‌های UNIX امروزه به بالای ۲۰ رسیده است و انتظار می‌رود به بیش از این تعداد هم برسد.
- کی تامسون و دی ام ریچی، دستورالعمل برنامه‌نویسی یونیکس، نوامبر ۱۹۷۳

کن تامسون و دنیس ریچی دو معمار اصلی یونیکس در سال ۱۹۷۳ طی کنفرانسی مقاله‌ی خود درباره‌ی این سیستم‌عامل را ارائه دادند و بلافاصله پس از آن درخواست کپی از یونیکس بالا رفت.

براساس توافق بین AT&T و دولت ایالات‌متحده در سال ۱۹۵۶، AT&T باید از هرگونه کسب‌وکاری غیر از «ارائه‌ی خدمات رایج ارتباطی» بیرون می‌ماند. از طرفی آن‌ها می‌توانستند لایسنس محصولات آزمایشگاه بل را بگیرند؛ اما نمی‌توانستند به‌طور کامل به تولید آن‌ها بپردازند. بنابراین سیستم‌عامل یونیکس به‌صورت یک منبع کد همراه‌با لایسنس و هزینه‌های حمل‌ونقل، بسته‌بندی و حق امتیاز معقول توزیع شد.

از آنجا که AT&T نمی‌توانست با یونیکس به‌عنوان محصول رفتار کند، این سیستم‌عامل از بازاریابی محروم شد و بدون هیچ‌گونه پشتیبانی و رفع باگ منتشر شد. بااین‌حال یونیکس به‌سرعت در دانشگاه‌ها، برنامه‌های نظامی و در نهایت دنیای تجاری رواج پیدا کرد.

از آنجا که یونیکس به زبان برنامه‌نویسی C نوشته شده بود، انتقال آن (پورت شدن) به معماری‌های کامپیوتری جدید کار نسبتا ساده‌ای بود و خیلی زود روی انواع سخت‌افزار اجرا شد. به این ترتیب یونیکس تمام محدودیت‌های محصولات DEC را شکست و امروزه در همه‌جا قابل اجرا است.

ظهور یونیکس تجاری

شرکت AT&T در سال ۱۹۸۲ به‌دنبال توافقی دیگر کنترل آزمایشگاه بل را رها کرد و بل به چند شرکت منطقه‌ای کوچک‌تر تجزیه شد. به این ترتیب AT&T از محدودیت‌های قبلی خلاص و موفق به تولید رسمی یونیکس شد. در سال ۱۹۸۳ نرخ لایسنس بالا رفت و پشتیبانی و نگه‌داری از یونیکس امکان‌پذیر شد.

ریچارد استالمن در مسیر تجاری‌سازی یونیکس، پروژه‌ی گنو (GNU) را آغاز کرد؛ هدف این پروژه نوشتن نسخه‌ای از یونیکس بود که کاملا مستقل از منبع کدAT&T باشد. به این ترتیب ۳۶ سال پیش پروژه‌ی گنو متولد شد.

البته افرادی که تحت لایسنس نرم‌افزاری قبلی از منبع کد یونیکس استفاده می‌کردند، می‌توانستند به استفاده از همان نسخه ادامه دهند؛ به دست‌کاری، توسعه یا به‌روزرسانی یونیکس بپردازند یا در نبود پشتیبانی AT&T از انجمن‌های کاربری یونیکس کمک بگیرند. IBM، HP، Sun، Silicon Graphics و بسیاری از تأمین‌کننده‌های سخت‌افزاری نسخه‌ی منحصربه‌فرد خود از یونیکس یا سیستم‌عاملی شبه یونیکس داشتند.

یونیکس رفته‌رفته در بازارهایی مثل بانکداری و بهداشت و درمان به سیستم‌عامل مرجع تبدیل شد. همچنین در رایانه‌های مرکزی و کامپیوترهای کوچک واحدهای هوافضایی، خودرو، کشتی‌سازی و دانشگاه‌های سراسر جهان به کاربرد وسیعی رسید. نصب یونیکس زمانی شدت گرفت که نسخه‌های کامپیوتر شخصی آن وارد بازار شدند که اوج آن با عرضه‌ی پردازنده‌ی Intel 80386 در سال ۱۹۸۵ همراه بود. یونیکس امروزه هم روی کامپیوترهای بزرگ، مینی‌کامپیوترها و کامپیوترهای شخصی در دسترس است.

جنگ‌های یونیکس

اواخر دهه‌ی ۸۰ و اوایل دهه‌ی ۹۰ میلادی، رقابت بر سر تسلط و استانداردسازی یونیکس بین رقبا بالا گرفت. هدف ذینفعان این بود که نسخه‌ی خود را به‌عنوان نسخه‌ی استاندارد طلایی ارائه کنند. در نهایت استانداردهایی را برای حل مشکلات سازگاری معرفی کردند.

در نهایت کشمکش‌ها منجر به انتشار استاندارد Single UNIX Specification (که شامل استاندارد POSIX هم است) شد. یونیکس با حروف بزرگ (UNIX) امروزه نشان تجاری Open Group است و به سیستم سازگار با استاندارد Single UNIX Specification اشاره دارد. بنابراین UNIX نشان تجاری و unix به خانواده‌ی سیستم‌های عامل اشاره دارد که برخی از آن‌ها می‌توانند خود را UNIX بنامند.

نکات یادشده، خلاصه‌ای فشرده از دورانی بسیار گیج‌کننده برای کاربران یونیکس بودند. مسلما وقتی مصرف‌کنندگان نسبت به خرید کالایی گیج می‌شوند، دست نگه‌ می‌دارند و منتظر توسعه‌دهندگان می‌مانند. به همین دلیل فروش یونیکس در آن زمان به طرز چشمگیری کاهش یافت و این خسارتی بود که خود یونیکس به یونیکس تجاری وارد کرد؛ اما خسارت کشنده‌ای نبود.

لینوکس، تولدت مبارک

ماه اوت تولد ۲۸ سالگی لینوکس بود. لینوس تروالدز، دانشجوی فنلاندی علوم کامپیوتر در سال ۱۹۹۱ اعلام کرد که به‌عنوان سرگرمی در حال کار روی کرنل یک سیستم‌عامل است. هدف او از این کار، یادگیری معماری 386 CPU بود. بسیاری از اجزای سیستم‌عامل شبه یونیکس پروژه‌ی گنو نوشته شده‌ بودند اما کرنل آن GNU Hurd هنوز آماده نبود. به این ترتیب لینوس توروالدز با ساخت کرنل لینوکس این شکاف را پر کرد.

در نهایت ترکیب کرنل لینوکس به‌علاوه‌ی ابزار و امکانات سیستم‌عامل گنو، منجر به تولید سیستم‌عاملی مشابه یونیکس شد. وسواسی‌ها این سیستم را گنو/لینوکس نامیدند اما نام متداول آن لینوکس است. از سال ۱۹۹۱ سازگاری، فراگیری و ثبات لینوکس افزایش یافت. حالا لینوکس را می‌توان در مصارف و محصولات متعددی مشاهده کرد.

قدیمی‌ترین توزیع لینوکس که هنوز هم نگه‌داری می‌شود، Slackware است که در سال ۱۹۹۳ منتشر شد. این نسخه براساس توزیع قدیمی‌تری به نام Softlanding Linux System است که سال قبل از آن منتشر شده بود. Slackware در میان تعداد زیاد توزیع‌های لینوکس، بیشترین شباهت را به یونیکس دارد. جای امیدواری است که این نسخه هنوز به لطف انجمن و ناظران سخت‌کوش به حیات خود ادامه می‌دهد.

Slackware linux ، زنده و سالم در سال ۲۰۱۹

صعود لینوکس

جذابیت لینوکس به‌عنوان سیستم‌عاملی رایگان و شبه یونیکس و دسترسی به منبع کد، پیغام جذابی را به‌دنبال داشت. لینوکس اکنون همه‌جا هست.

•  لینوکس در وب: به گزارش W3Techs لینوکس روی ۷۰ درصد از ۱۰ میلیون دامنه‌ی برتر الکسا به کار رفته است.
• پابلیک کلود: در Amazon EC2، لینوکس ۹۲ درصد از سرورها با بیش از ۳۵۰ هزار اینستنس (نمونه) مستقل را تشکیل می‌دهد.
• روی سریع‌ترین کامپیوترهای جهان اجرا می‌شود: ۵۰۰ ابرکامپیوتر سریع موجود در جهان همه از لینوکس استفاده می‌کنند.
• در هوافضا کاربرد دارد: کامپیوترهای پرواز موشک فالکن ۹ از لینوکس استفاده می‌کنند.
• در جیب شما هست: در قلب اندروید گوگل، کرنل لینوکس قرار دارد. بیش از ۲/۵ میلیارد دستگاه اندروید فعال در جهان وجود دارد که کروم بوک و دستگاه‌های دیگر را هم در برمی‌گیرد (از طرفی کد موجود در قلب iOS اپل، نوعی کد یونیکس است که در دانشگاه برکلی کالیفرنیا توسعه داده شده و با نام BSD یا توزیع نرم‌افزاری برکلی منتشر شده است. بنابراین صرف‌نظر از اینکه اولویت شما برای تلفن همراه چه باشد، هر نوع سیستم‌عاملی به عناصر سیستم‌های عامل شبه یونیکس وابسته است).
• خانه‌ی هوشمند: اغلب لامپ‌های قابل تنظیم، نقاط دسترسی (اکسس پوینت) بی‌سیم و روترها روی لینوکسِ توکار (امبدد) اجرا می‌شوند.
• کاربرد در ارتباطات راه دور: روی میز خود تلفن VOIP دارید؟ این دستگاه هم از لینوکس استفاده می‌کند.
• داخل کامپیوتر است: حتی اگر دسکتاپ لینوکسی اجرا نمی‌کنید، مایکروسافت در نسخه‌ی ۲.۰ از Windows Subsystem for Linux ویندوز ۱۰ از کرنل لینوکس استفاده کرده است.
• داخل وسایل نقلیه است: تسلا (و دیگر تولیدکنندگان خودروی خودران) از لینوکس در وسایل نقلیه‌ی خود استفاده می‌کنند.

به‌غیر از کامپیوترهای شخصی دسکتاپ، لینوکس تقریبا همه جا غالب است. حتی مایکروسافت هم با Windows Subsysterm for Linux وارد دنیای لینوکس شده است. اما هدف این بحث یونیکس و لینوکس است، نه لینوکس و ویندوز. به‌طور کلی می‌توان گفت، در گذشته یونیکس همه‌جا حاکم بوده و امروز لینوکس جای آن را گرفته است. حتی لینوکس به جاهایی مثل تلویزیون‌های هوشمند راه پیدا کرد که یونیکس هرگز نتوانست راه پیدا کند؛ لینوکس همه‌جا هست.

IBM به‌عنوان یکی از آخرین پایگاه‌های یونیکس تجاری به توسعه‌ی سیستم‌عامل شبه‌یونیکس AIX پرداخته است. این شرکت حتی برای تصاحب لینوکس ۳۴ میلیارد دلار هزینه کرد: ۳۴ میلیارد دلار برای لینوکس تجاری و رقیب نزدیکی برای سیستم‌عامل این شرکت. حتی جالب‌تر از آن، سریع‌ترین ابرکامپیوتر جهان نوعی سیستم IBM است که سیستم‌عامل Red Hat Enterprise را اجرا می‌کند نه AIX.

لینوکس بهتر از یونیکس است؟

لینوکس تقریبا شبیه یونیکس یا همان یونیکس است؛ اما با مزایایی مثل اجرا روی هر دستگاهی از ابرکامپیوترها گرفته تا رزبری پای‌ها همراه است. همچنین می‌توان به منبع کد و شبکه‌ای از کاربران و نگه‌دارندگان آن به‌صورت رایگان دسترسی پیدا کرد.

شرکت‌های ردهت، کنونیکال و اوراکل پشتیبانی تجاری از لینوکس را برعهده دارند. به همین دلیل لینوکس موفق شد جای یونیکس را در بسیاری از کسب‌وکارها بگیرد؛ زیرا بسیاری از شرکت‌ها به کلمه‌ی «رایگان» اعتمادی ندارند. آن‌ها نسبت به خرید پشتیبانی خوش‌بین‌تر هستند. صعود لینوکس بر پایه‌ی لینوکس رایگان پایه‌گذاری نشده است. به این ترتیب لینوکس تجاری، یونیکس تجاری را شکست داد.

آیا لینوکس موفق‌تر از یونیکس است؟ در درجه‌ی اول باید موفقیت را تعریف کرد. اگر کاربرد گسترده و متنوع‌تر نسبت به هر سیستم‌عامل دیگری معیار موفقیت باشد، بله لینوکس موفق‌تر است. اگر هم معیار مقایسه، بیشترین تعداد دستگاه‌های اجراکننده باشد، باز هم پاسخ مثبت است.

اما سؤالی وجود دارد که هنوز پاسخی به آن داده نشده است: آیا فروش Red Hat به ازای ۳۴ میلیارد دلار، بیشتر از پول کل لایسنس‌های تجاری یونیکس از سوی شرکت‌های Sun، HP، Silickon Graphics در دوران اوج یونیکس تجاری بود؟ به‌نظر می‌رسد لینوکس تنها با درنظر گرفتن همین یک معامله، از لحاظ تجاری نیز بهتر از یونیکس عمل کرده باشد.

آیا لینوکس قاتل یونیکس است؟

پاسخ به این سؤال مثبت است. بله، لینوکس، یونیکس را کشت و به عبارت دقیق‌تر لینوکس مانع از ادامه‌ی مسیر یونیکس شد و سپس پا در کفش آن کرد. یونیکس هنوز هم در دسترس است و روی سیستم‌های دارای مأموریت حیاتی که عملکرد پایدار و دقیق دارند، اجرا می‌شود. این روند تا ادامه‌ی پشتیبانی از برنامه‌ها، سیستم‌های عامل یا پلتفرم‌های سخت‌افزاری ادامه پیدا می‌کند؛ البته بعید است که استفاده از یونیکس تجاری به همین ترتیب ادامه پیدا کند. امروزه به‌قدری انواع مختلف لینوکس در دسترس هستند که انتخاب یونیکس را بسیار دشوار می‌سازند.